Seminarium naukowe poświęcone związkom współczesnych nacjonalizmów z religią

Europe, Religion, Integration: A Lecture by Olivier Roy. Moderated by Jessica Stern. At Boston University Pardee School of Global Studies. Friday, February 3, 2017.

Fundacja Obserwatorium społeczne, dzięki wsparciu Gminy Wrocław przygotowała wykład oraz seminarium naukowe poświęcone związkom współczesnych nacjonalizmów z religią.

W ramach przygotowania do wykładu oraz seminarium przeprowadzono badania postaw patriotycznych wśród młodzieży w kontekście wyznawanej religii oraz przygotowano i udostępniono wykład prof. Oliviera Roya.

  1. Opracowanie badań

Patriotyzm wiąże się z pojęciem ojczyzna (patria). Oznacza on „umiłowanie tego co ojczyste” czyli umiłowanie tradycji, historii, kultury, języka a także ziemi ojczystej. Zagrożenie tych dóbr staje się próbą patriotyzmu.

O patriotyzmie możemy mówić, jeżeli przynależność do konkretnego narodu dopinguje do działania. Człowiek musi postanowić dochować wierności wartościom niesionym przez naród. By to uczynić potrzeba żyć zgodnie z ustalonym modelem, a przez to przyczyniać się do jego podtrzymania. Dla patrioty sam model życia narodowego nie jest przedmiotem wyboru. Człowiek decyduje o przyjęciu takiej postawy (wtedy mówimy o patriocie) lub jej odrzuceniu. Chodzi o dokonaniu właściwego wyboru i pozostaniu mu wiernym na zawsze i bez względu na wszystko.

„My” z patriotycznego punktu widzenia to nie osoby pod każdym względem identyczne. Oprócz cech łączących istnieją także różnice, ale podobieństwa są znacznie ważniejsze, niż to co różni. „Oni” natomiast nie są różni pod każdym względem, ale są różni pod zasadniczym, istotnym względem. Za zasadniczy element odróżniający należałoby uznać kulturę.

Patriotę charakteryzuje życzliwa tolerancja różnorodności kulturalnej, między innymi mniejszości etnicznych, religijnych oraz odwaga w mówieniu własnemu narodowi rzeczy, których ten wolałby nie słyszeć. Miłość do ojczyzny to także umiłowanie ludzi – rodaków, choć czasami jednak łatwiej jest kochać abstrakcyjny naród niż jednostki go tworzące.

Patriotyzm jako miłość ojczyzny przyznaje takie samo prawo jak swojemu narodowi wszystkim innym narodom. Biskupi Polscy w liście społecznym „Chrześcijański kształt patriotyzmu” pisali: Dlatego też za niedopuszczalne uznać należy wszelkie próby podnoszenia własnego narodu do rangi absolutu, czy też szukanie chrześcijańskiego uzasadnienia dla szerzenia narodowych konfliktów i waśni. Miłość do własnej ojczyzny nigdy bowiem nie może być usprawiedliwieniem dla pogardy, agresji oraz przemocy.

Biskupi Polscy dostrzegli wzrost postaw nacjonalistycznych w Europie, a także w Polsce, dlatego opublikowali list, w którym napisali: Potrzebny jest w naszej ojczyźnie dobrze nam znany z historii patriotyzm otwarty na solidarną współpracę z innymi narodami i oparty na szacunku dla innych kultur i języków. Patriotyzm bez przemocy i pogardy. Patriotyzm wrażliwy także na cierpienie i krzywdę, która dotyka innych ludzi i inne narody.

W latach zniewolenia patriotyzm polski polegał przede wszystkim na walce, burzeniu. Sprzeciwiano się zaborcom, okupantowi, narzuconej władzy. Podejmowano czyny zbroje by walczyć z najeźdźcą. Był to patriotyzm burzenia. Patriotyzm XXI wieku ma być patriotyzmem budowania. A tego, czego oczekuje ojczyzna nie można budować w pojedynkę, ale we współpracy.

W obecnych społeczeństwach procesem, który utrudnia budowanie postaw patriotycznych jest globalizacja, która odchodzi od pojęć: ojczyzna, naród. Funkcjonowanie zglobalizowanego społeczeństwa polega na negocjowaniu i uzgadnianiu sprzecznych stanowisk. Jedność jest osiągana codziennie od nowa poprzez spór, debatę, negocjacje, kompromisy pomiędzy wartościami, preferencjami, sposobami życia, a tożsamość społeczności jest określana poprzez wielu różnych, ale zawsze autonomicznych w swoich decyzjach, obywateli.

Zasady państwa oparte na wartościach, na duchu narodowym gwarantują zachowanie trwałości i suwerenności państwa. Tymczasem można zaobserwować, że niektórzy wstydzą się swojej tożsamości. Gdy takie osoby sięgają po władze staje się to niebezpieczne dla bytu państwowego. Nie jest łatwo w zglobalizowanym świecie zachować postawę, która byłaby odzwierciedleniem stałości, konsekwencji w działaniu zgodnej z wartościami narodowymi.

Fundacja Obserwatorium Społeczne zainspirowana listem biskupów o patriotyzmie przeprowadziła badania socjologiczne wśród młodzieży. Próbowano zbadać jak wygląda patriotyzm społecznie zaangażowanych katolików oraz jakie miejsce zajmuje w ich hierarchii wartości. Podjęte badania wiążą się z tym, że większość osób prezentujących postawy nacjonalistyczne powołuje się na Boga. W Polsce przywołują tradycyjne hasło: Bóg, honor, Ojczyzna. Chodziło o sprawdzenie jak nauczanie Kościoła o właściwym sposobie kultywowania patriotyzmu przekładają się na jego młodych zaangażowanych społecznie wiernych. Badano jakie miejsce w hierarchii wartości zajmuje patriotyzm, a także w jaki sposób ułatwić jego odpowiednie przekazywanie.

Badani definiują „patriotyzm” przede wszystkim jako miłość, wierność i oddanie ojczyźnie, szacunek dla niej, jej tradycji, kultury i historii, a także dumę z bycia Polakiem. Patriotyzm według większości badanych to nie tylko znajomość historii, ale także pielęgnowanie pamięci o przeszłych pokoleniach oraz przekazywanie jej młodszym generacją, co łączy się w opinii badanych z szacunkiem wobec symboli narodowych oraz obchodzeniem świąt narodowych, a także z kultywowaniem, pielęgnowaniem i przekazywaniem kultury i tradycji narodowych. Patriotyzm utożsamiany jest także z pracą na rzecz wspólnego dobra, rozwijaniem dóbr narodowych, aktywnym wypełnianiem codziennych obowiązków, spełnianiem swoich obowiązków społecznych i obywatelskich.

Większość badanych postrzega nacjonalizm jako ideologię traktującą naród jako najwyższe dobro. Jednocześnie zdecydowana większość badanych uważa, że nacjonalizm charakteryzuje się brakiem szacunku dla odmienności, wywyższaniem jednego narodu, nie tolerując, a wręcz zwalczając inne nacje, poprzez agresję i przemoc. Jest postrzegany także, jako ślepe umiłowanie swojego narodu, wypaczony patriotyzm, skrajne i radyklane poglądy.

Duży wpływ na wychowanie patriotyczne badanych miała szkoła (92%) i rodzina (78%), w dalszej zaś kolejności samodzielne przemyślenia (35%), środowisko rówieśnicze (31%) oraz treści zawarte w Internecie (28%). Na pytanie czy Kościół przywiązuje wystarczającą wagę do promowania postaw patriotycznych twierdząco odpowiedziało 49% badanych, przeciwnego zdania było 19% z nich, zaś 24% nie miało wyrobionego zdania na ten temat. Nie można jednoznacznie wskazać wyraźnego powiązania pomiędzy patriotyzmem a katolicyzmem.

  1. Związki nacjonalizmów z religią.

Olivier Roy (1949) jest obecnie profesorem w European University Institute (Florencja): doradcą naukowym Program Middle East Directions w ramach Centrum Studiów Zaawansowanych Roberta Schumana, kieruje projektem badawczym ReligioWest (finansowanym przez European Research Council). Był starszym wykładowcą we francuskim Narodowym Centrum Badań Naukowych (od 1985), profesorem w Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales (od 2003) oraz profesorem wizytującym na Uniwersytecie Berkeley (2008/2009).

Kierował misją OBWE w Tadżykistanie (1993-1994) i był konsultantem w Biurze Koordynatora ONZ ds. Afganistanu (1988). Pracował również jako konsultant w niepełnym wymiarze godzin w sztabie planowania polityki francuskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych (1984-2009). Jego prace terenowe obejmują Afganistan, islam polityczny, Bliski Wschód, islam na Zachodzie i religie porównawcze. Pan Roy otrzymał „Agrégation de Philosophie” i tytuł doktora nauk politycznych.

Jest autorem m.in. książek „The Failure of Political Islam” (Harvard UP 1994), „Globalized Islam” (Columbia University Press, 2004), „Holy Ignorance” Hurst / Oxford UP, 2010, „Jihad and Death ”, Hurst / OUP (2017),„ W poszukiwaniu utraconego Orientu ”, Columbia UP (2017),„ Is Europe Christian? ”, Hurst / OUP, 2019. Aby uzyskać nieco ostrzejszą intelektualną biografię, przeczytaj: „W poszukiwaniu utraconego Orientu”.

  1. Seminarium naukowe.

Prezentacja badań oraz wykładu odbyła się podczas seminarium naukowego w którym uczestniczyło 15 młodych naukowców skupionych wokół Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Wrocławskiego, Papieskiego Wydziału Teologicznego we Wrocławiu oraz Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego we Wrocławiu.